یکی از بزرگترین دستاوردهای مهم بشری ایجاد فضای مجازی و الکترونیکی شدن اغلب فعالیت‌هاست. در حال حاضر هدف نهایی در این زمینه دست‌یابی به دولت الکترونیک (E-Government) است. همان‌گونه که یکی از مهم‌ترین دغدغه جوامع بشری موضوع آموزش است در فضای الکترونیکی و دولت الکترونیک نیز این موضوع منتقل شده است که به آن به آموزش الکترونیکی یا به بیان درست‌تر یادگیری الکترونیکی اطلاق می‌شود. این موضوع در کشورهای توسعه یافته دهه سوم خود و در کشور ما نیز دهه دوم خود را سپری می‌کند. در ترم دوم تحصیلی تحقیق دانشجویی را با عنوان "آموزش الکترونیکی" برای درس مبانی فناوری اطلاعات و ارتباطات تهیه کردم که خلاصه‌ای از آن را با آرزوی مفید فایده بودن ارائه می‌کنم.

تعریف یادگیری الکترونیکی
یادگیری الکترونیکی ترجمه عبارت Electronic Learning است که اصطلاحاً به آن ای‌لرنینگ گفته می‌شود. در واقع با گسترش روز‌افزون فناوری اطلاعات و ارتباطات شاهد اضافه شدن پیشوند الکترونیک یا E در بسیاری از مقولات یا اقدامات و فعالیت‌های زندگی در جوامع امروزی هستیم. مسئله یادگیری هم از این قاعده مستثنی نیست و پیشرفت ابزارهای الکترونیکی که جدیدترین و مهم‌ترین دستاوردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند باعث شده است که زندگی امروزه بشر در عرصه‌های مختلف تحت تأثیر این ابزارهای الکترونیکی قرار گیرد و این پیشوند بتواند بسیاری از فعالیت‌ها، برنامه‌ها و اقدامات بشر را سرعت بخشیده و ارتقا دهد. این موضوع در مسئله یادگیری هم اتفاق افتاده است. در واقع یادگیری الکترونیکی شیوه‌ای است که در آن از جدیدترین ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات که عمد‌تاً ابزارهای الکترونیکی هستند برای یادگیری بهتر، تولید و انتقال دانش و آموزش استفاده ‌شود. تعابیر مختلفی در مورد این شیوه آموزشی وجود دارد که رایج‌ترین و بنا به دلایلی درست‌ترین آن همین عبارت ای‌لرنینگ یا یادگیری الکترونیکی است. تعابیر دیگری مانند آموزش الکترونیکی یا آموزش مجازی و امثال این‌ها هم به کار می‌رود. اما هم دقت در واژه Learning که به معنی یادگیری است و نه آموزش و هم دقت در نظریه‌های جدید یادگیری در دانش تعلیم و تربیت ایجاب می‌کند اگر بخواهیم دقیق سخن بگوییم و از تعابیر همراه با پیام‌های علمی استفاده کنیم این شیوه را یادگیری الکترونیکی بدانیم.  چرا که ابزارهای فناوری اطلاعات شرایطی را ایجاد کردند تا شیوه‌های سنتی آموزش که عمدتاً از طریق القای یک مطلب توسط استاد به جمعی از شنوندگان اتفاق می‌افتاد به سمت نظریه‌های جدید یادگیری مانند سازاگرایی سوق پیدا کند . مفهوم سازاگرایی این است که در دنیای جدید به جای القا و انتقال یک طرف? دانش از طرف یک فرد یا یک مؤسسه به سمت جمعی از یادگیرندگان شرایطی را فراهم کرد که آنها با تلاش خودشان، دانش را بسازند و به وجود بیاورند. نه اینکه دانش را بشنوند و حفظ کنند و در واقع صرفاً دریافت‌کننده و انتقال دهند? برخی از اصطلاحات و واژه‌ها باشند.
تاریخچه یادگیری الکترونیکی در جهان
تاریخچه یادگیری الکترونیکی را می‌توانیم در آموزش‌های مکاتبه‌ای که از اوایل قرن نوزدهم در کشورهای امریکایی و اروپایی ایجاد شد و رواج پیدا کرد، جستجو کنیم. در آن زمان وقتی استفاده از نامه گسترش پیدا کرد و ابزارهایی برای انتقال سریع‌تر نامه افراد به همدیگر به وجود آمد مؤسساتی تلاش کردند از این ابزار جدید ارتباطی برای گسترش آموزش‌های خودشان استفاده کنند و هر قدر این ابزارهای ارتباطی گسترش و پیشرفت بیشتری پیدا کرد روش‌های آموزشی و انتقال مفاهیم علمی هم پیشرفته‌تر شد. در نیمه‌های قرن بیستم با اختراع کامپیوتر بزرگ‌ترین تحول در تاریخ فناوری اطلاعات ارتباطات به وجود آمد. از حدود دهه 60 که شبکه‌های رایانه‌ای و کامپیوتری ایجاد شد و از دهه 80 از انحصار سازمان‌های نظامی و خاص در آمد و استفاده‌های عمومی از شبکه‌های کامپیوتری کم کم رایج شد. مؤسسات بزرگ، دانشگاه‌ها مراکز آموزشی هم تلاش کردند برای انتقال آموزش از این ابزارها استفاده کنند. طبیعتاً با پیدایش ابزارهای تحت وب و شبکه اینترنت در دهه 90 در قرن بیستم تحولات بزرگتری اتفاق افتاد و باعث رواج بسیار گسترده آموزش از طریق ابزارهای الکترونیکی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و آموزش‌های کارکنان سازمان‌ها شد. با توجه به توضیحات فوق ما عمری حدود بیست ساله را می‌توانیم برای آموزش الکترونیکی در ابعاد پیشرفته خودش که استفاده از خدمات شبکه اینترنت و ابزارهای تحت وب برای آموزش و یادگیری هست ذکر کنیم.
تاریخچه یادگیری الکترونیکی در ایران
در کشور ما ایران هم از دهه 70 ـ حدود سال ‌های 1375 ـ بود که استفاده عمومی از شبکه‌های اینترنت  به تدریج  رایج شد و به سرعت فراگیر شد. از اوایل دهه 80 بود که مراکز آموزشی به فکر آموزش و یادگیری الکترونیکی افتادند و تلاش کردند تا فاصله‌ای که میان کشور ما و کشور‌های پیشرفته طی حدود ده سال در استفاده از این ابزارها در آموزش به وجود آمده بود را جبران کنند. در حال حاضر دانشگاه‌های متعددی در کشور ما از این شیوه به عنوان یک شیوه آموزشی و یک ابزار آموزشی استفاده می‌کنند و در کل جهان هم در حال حاضر میلیون‌ها دانشجو به صورت رسمی از طریق اینترنت تحصیل می‌کنند و میلیون‌ها انسان دیگر آموزش‌های مهارتی، حرفه‌ای؛ آموزش‌های ضمن خدمت نیازهای خودشان را در زمینه‌های فنی و دانش از طریق شبکه اینترنت برطرف می‌کنند.
مزایا و اقتضائات یادگیری الکترونیکی
استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در مسیر آموزش و یادگیری مزایای بسیاری را به همراه دارد. یکی از مهم‌ترین مزایای یادگیری الکترونیکی این است که یادگیری از انحصارهای زمانی و مکانی و انحصار افراد خاص خارج می‌شود و یادگیری را برای همگان در هر زمان و در هر مکان امکان‌پذیر می‌کند. و این مزیت بسیار بزرگی است که در کنار مزایای دیگر می‌تواند به پیشرفت جوامع و به پیشرفت علم و دانش و به ارتقای بینش، دانش و مهارت افراد کمک بسیار زیاد داشته باشد. یکی دیگر از مزایای یادگیری الکترونیکی شرایطی است که انعطاف در آموزش و یادگیری را به همراه دارد چون هر کسی می‌تواند شرایط درس، مباحث و یادگیری را بسته به زمان، شرایط و نیازهای خود تغییر داده و در آن انعطاف ایجاد کند و سرعت خود را افزایش و یا کاهش بدهد و یا مباحثی را بیشتر مرور کند و اگر به مباحثی احساس نیاز کمتری می‌کند از آنها با سرعت بیشتری عبور کند. همچنین یادگیری الکترونیکی به خاطر ابزارهای شبکه‌ای که در اختیار یادگیرندگان و مراکز آموزشی قرار می‌دهد یادگیری مشارکتی و جمعی را به شدت تقویت می‌کند و به یادگیرندگان کمک می‌‌کند با همکاری هم دانش را بسازند و پیشرفت را تجربه و لمس کنند و تعامل را به عنوان یکی از ویژگی‌های شبکه اینترنت و شبکه تحت وب به خدمت آموزش و یادگیری بیاورند. تعامل و ارتباط دوسویه دانشجو و استاد یعنی یادگیرنده و یاددهنده نقش بسیار مهمی در پویایی مباحث آموزش و اثر بخشی یادگیری دارد. ما معمولا در کلاس‌های حضوری و سنتی شاهد تعامل اندک استاد با یادگیرندگان هستیم و بسیاری از مواقع فقط تدریس به صورت سخنرانی و ارائه یک طرفه اتفاق می‌افتد اما در محیط شبکه‌ای تحت وب امکان تعامل دو سویه بسیار میسرتر هست و با توجه به اینکه هر کس به تنهایی با این شبکه ارتباط برقرار می‌کند این تعامل با تک تک افراد اتفاق می‌افتد. همچنین جذابیت‌هایی که در این شیوه در اختیار است استفاده از چند رسانه‌ای، تصاویر و جذابیت‌های گوناگون هم خستگی ناشی از یادگیری را کمتر می‌کند و  امکان عمیق‌تر شدن و کاربردی تر شدن و اثربخش‌تر شدن آموزش‌ها را فراهم می‌سازد. ویژگی دیگری که در شبکه اینترنت وجود دارد این است که هر لحظه می‌شود اطلاعات و محتوای درون آن را بازسازی کرد و تغییر داد و این امکان به روز رساندن و نو بودن اطلاعات و آموزش‌ها را بیشتر می‌کند و هم استفاده از جدیدترین ابزارهای فناوری به یادگیرندگان این امکان را می‌دهد که همواره به روز باشند و از ابزارهای نوین استفاده کنند. ضمن اینکه این شبکه در همه جا گسترده است و در اختیار همگان است. بنابراین تبعیض در یادگیری و تبعیض در استفاده از امکانات آموزشی استاد برجسته و محتوای غنی را تا حدود زیادی کم می‌کند و به عدالت آموزش کمک می‌کند. به هر حال یادگیری الکترونیکی مزایای بسیار زیادی را به همراه دارد که اگر ما به این مزایا توجه کنیم و بر آنها تکیه کنیم می‌تواند به ما کمک کند تا حتی از شرایط تحصیل حضوری و سنتی و چهره به چهره هم در بسیاری از جنبه‌‌ها موفق‌تر عمل کنیم و دستاوردهای بهتری را از این شیوه برداشت کنیم.
برخی تصورات نادرست در باره یادگیری الکترونیکی
به دلیل ناشناخته بودن این شیوه تصورات نادرستی هم در این رابطه مشاهده می‌شود و برخی از افرادی که از روش یادگیری الکترونیکی برای تحصیلات خودشان استفاده می‌کنند ممکن است با اشتباهات و برداشت‌های نادرست از این شیوه بازده وقت و تلاش خودشان را کمتر کنند. یکی از تصورات نادرستی که در رابطه با یادگیری الکترونیکی ممکن است  پیش بیاید این است که چون در اینجا ابزارهای یادگیری ابزارهای ماشینی و الکترونیکی است تصور شود که در کار یادگیری این ابزارها دخالت دارند و یا بخشی از زحمات و فعالیت‌های فرد یادگیرنده به ماشین به کامپیوتر و به ابزارها سپرده می‌شود. این تصور کاملاً اشتباه است یادگیری و یاددهی یک فرایند و یک عملیات کاملاً انسانی است. من باید تلاش کنم تا یاد بگیرم و کامپیوتر و اینترنت و ابزارهای فنی فقط نقش واسطه‌ها و ابزارهای ارتباطی را ایفا می‌کنند و نوع ارتباط برقرار کردن، دستیابی به منابع و متون و ارتباط با استاد و سایر دانشجویان را سریعتر و آسانتر قرار می‌دهند، اما یادگیری هرگز به ماشین سپرده نمی‌شود تصور اشتباه دیگری که بعضاً مشاهده می‌شود این است که تصور می‌شود آموزش الکترونیکی و یادگیری مجازی برای کسانی است که وقت کمتری برای یادگیری دارند. این یک تصور کاملاً اشتباه است، یادگیری الکترونیکی برای کسی نیست که وقت کمتری دارد. یادگیری نیازمند وقت گذاری است، یادگیری الکترونیکی برای کسانی است که امکان وقت گذاری معین در ساعت‌های خاص، در مکان‌های خاص را ندارند شرایط خوبی را فراهم می‌کند، انعطاف دارد و فرد می‌تواند بر اساس شرایط خودش و وقت خودش برنامه‌های یادگیری و درسی خودش را تنظیم کند.
یک تصور نادرست دیگر که در محیط‌های یادگیری الکترونیکی دیده می‌شود این است که گمان می‌شود یادگیری الکترونیکی به این معنا است که  یک سری متون و محتواهای علمی که قبلاً باید با مراجعه به نسخه فیزیکی یک کتاب و مکتوبش مراجعه می‌کردیم در یادگیری الکترونیکی به  اینترنت مراجعه شود. یا آن نسخه فیزیکی تبدیل به یک نسخه دیجیتالی و الکترونیکی شود. در حالی که این برداشت اساساً به معنی نشناختن مفهوم دقیق یادگیری است. یادگیری صرفاً با مطالعه کردن حاصل نمی‌شود. برای یادگیری با اهداف تعریف شده یادگیری که خلاقیت، نوآوری و تولید علم است باید شرایط، ابزارها و امکاناتی را در فضای مجازی فراهم کرد که یادگیرنده از ابزارهای مختلف، ارتباطات مختلف و فعالیت‌های گوناگون به آن هدف که یادگیری خلاقانه و نوآورانه است دست پیدا کند.  یک اشتباه دیگری ممکن است بروز پیدا کند که  تصور شود در یادگیری الکترونیکی باید محیط کلاس‌های حضوری دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی بازسازی و دقیقا در صفحه مانیتور و در صحنه اینترنت قرار داده شود. در حالی که این تصور هم ناشی از نشناختن ظرفیت‌ها و امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات و اساساً دور بودن از نظریه‌های جدید یادگیری و روش‌های نوین آموزشی است. شیوه‌های جدید آموزشی و یادگیری دانشجو محور است و تولید علم و یادگیری توسط خود دانشجو صورت می‌گیرد و این دانشجو است که با کمک استاد و مربی باید تلاش کند تا یاد بگیرد.
انواع آموزش الکترونیکی
آموزش الکترونیکی به دو دسته تقسیم می‌گردد: 1 ـ هم‌زمان (Synchronous)؛  2 ـ غیر‌همزمان (Asynchronous).
در آموزش الکترونیکی هم‌زمان کلاس‌های درس وجود دارند و این به این معناست که کلاس‌ها در زمان واقعی (real-time) برگزار می‌شوند و استادان و فراگیران از طریق جریان‌های صوتی وتصویری یا اتاق‌های گفتگو با هم ارتباط برقرار می‏کنند. برخی از ابزارهای آموزش الکترونیکی همزمان عبارت‌اند از: پیام فوری (instant message)، گپ (chat)، کنفرانس ویدیوئی و کنفرانس شنیداری. این روش در مقایسه با روش غیر همزمان استاد محور و منفعل‌تر است.
آموزش الکترونیکی غیر‌همزمان به دانشجو امکان دست‌یابی به آموزش‌های از قبل بسته‏بندی شده (prepackage) در زمان و مکان دلخواه خودش و برقراری ارتباط با استاد یا دیگر فراگیران از طریق  e-mail را می‌دهد. از ابزارهای آموزش الکترونیکی غیر‌همزمان علاوه بر پست الکترونیکی، می‌توان به اجتماعات گفتگو (discussion forum) وlist server‌ ها اشاره نمود.
مؤلفه‌های آموزش الکترونیکی
فهرست معینی از مؤلفه‌های آموزش الکترونیکی در دست نیست. برخی بر این باورند که آموزش الکترونیکی هر گونه مواد آموزشی است که در اینترنت و به کمک یک وب سایت ساده، که محتوای آموزش الکترونیکی محسوب می‌شود، عرضه می‌شود. برخی دیگر به حدی فراتر رفته‌اند که موارد بزرگی نظیر تجارت الکترونیک (e-commerce) را به عنوان مؤلفه‌ای از آموزش الکترونیکی در نظر می‌گیرند.
با این همه در اینجا برخی از اجزای اصلی آموزش الکترونیکی فهرست می‌شود:
سیستم مدیریت یادگیری (LMS): مواد آموزشی را برای فراگیران نمایش داده و دسترسی با امنیت بالا را برقرار می‌کند. به علاوه مسئول پیگیری پیشرفت فراگیر بوده و گزارشاتی مرتبط با وضعیت آموزشی او تهیه می‌نماید.
ابزار نگارشی (Authoring Tool): مواد آموزشی باید در قالبی خاص برای ارائه، در اینترنت آماده شوند و به طور هم‌زمان استانداردهای آموزش الکترونیکی (مثلاً SCORM) را در بر داشته باشد تا بتواند با LMS ارتباط برقرار کند. مؤلف مواد آموزش الکترونیکی نیازمند ابزارهایی است که برای توسعه مفاهیم با حفظ استانداردها طراحی شده از آن استفاده کند که به آن Authoring Tool می‌گویند.
سیستم مدیریت محتوا (CMS): ابزاری برای مدیریت محتوای ارائه ‌شده می‌باشد. به کمک آن، محتوا را به گونه‌ای طبقه‌بندی می‌کنیم که فراگیر بتواند به سادگی از طریق بررسی طبقه‌بندی‌ها و یا جست و جو به کمک موتورهای جست و جو، محتوای مرتبط را بیابد. (ابزارهای جدید آموزش الکترونیکی وظایف LMS و CMS را با یکدیگر ترکیب کرده و آن را CLMS می‌نامند).
ابزار ارزیابی (Assessment Tool): LMS برای پیگیری پیشرفت فراگیران در گرفتن دوره‌های آموزشی یا انجام تکالیف‌شان استفاده می‌شود. اما بدون آزمون‌های واقعی نمی‌توان دریافت که واقعاً آن‌ها چه یاد گرفته‌اند. انجام آزمون‌های برخط،  مشابه آزمون‌های معمول نیازمند ابزار خاصی است که ابزار ارزیابی نام دارد. استاد از این ابزار برای طراحی مواد آزمون (سؤالات متنوعی نظیر آزمون‌های چند جوابی و ...) و سپس توسعه آن (مدت، تعداد سؤالات، نوع سؤالات، بارم‌بندی، دوره اعتبار و ...) استفاده می‌کند.
کلاس‌های درس مجازی (Virtual Classroom): در فرآیند آموزش الکترونیکی غالباً نیاز به تعامل مستقیم و زنده بین فراگیران و اساتید وجود دارد. این بدان معناست که به کلاس‌های درس مجازی نیاز است که مشابه کلاس‌های درس واقعی هستند. در کلاس‌های درس مجازی استاد می‌تواند مواد آموزشی را به فراگیران عرضه نموده و فراگیران هم می‌توانند با طرح سؤالات از طریق گفتگوی صوتی / متنی (chat) در کلاس شرکت کرده یا بازخورهایشان را با نرم‌افزارهای کاربردی خاصی نظیر تخته سفید (witheboard) به اشتراک گذارند. همچنین به کمک کلاس‌های درس مجازی، فراگیران می‌توانند با یکدیگر همکاری (Collaboration) داشته باشند.
با وجود این، آموزش الکترونیکی با تمام این ابزارها نمی‌تواند به کاملی آموزش سنتی معمول باشد. آموزش الکترونیکی مجموعه‌ای از ابزارها و زیرساخت است. با یک ابزار نمی‌توان یک دوره آموزشی ترتیب داد. به یک فن آموزش و پرورش ((Pedagogy هم نیاز است. این فن طرح‌بندی، روش و ترتیب ارائه مواد آموزشی، و یا به عبارت ساده چگونگی استفاده از ابزارها جهت توسعه برنامه آموزشی را مشخص می‌کند. غالباً از Pedagogy به طور ضمنی استفاده می‌شود. هر زمان که رئوس مطالب تهیه می‌شود یا مواد آموزشی با یکدیگر جمع می‌گردند تا یک دوره تشکیل شود، از Pedagogy استفاده شده است.
راه‌اندازی سیستم آموزش الکترونیکی و اجزای آن
برای پیاده‌سازی یک سیستم آموزش الکترونیکی، ‌اجزای زیر لازم است:
صفحه اصلی (Home Page): اولین صفحه‌ای است که بعد از نوشتن آدرس سایت نمایش داده می‌شود و در برگیرنده منویی است که به بسیاری از صفحات دیگر به صورت Hyperlink متصل است.
پرونده مدرسان (Instructors" Profile): کلیه متقاضیانی که به اطلاعاتی در رابطه با مدرسان نیاز دارند، می‌توانند پرونده‌های مربوط به آن‌ها را در این قسمت مشاهده نمایند.
پرونده فراگیران (Students" Profile): این بخش فهرستی از کلیه متقاضیانی که برای دوره‌های گوناگون ثبت‌نام کرده‌اند را در اختیار کاربر قرار می‌دهد که با انتخاب نام آن‌ها می‌توان به اطلاعات آنان دست یافت.
مشاوره (Counseling): این قسمت برای راهنمایی فراگیران در انتخاب دوره موردنظر با توجه به سوابق آموزشی، علایق و مسیر حرفه‌ای آنان می‌باشد.
ثبت‌نام (Registration): در این قسمت متقاضیان می‌توانند برای یک دوره آموزشی مشخص ثبت‌نام نمایند.
کاتالوگ دوره (Course Catalogue): این قسمت مشخصات کلیه دوره‌های قابل ارائه و موجود را با ذکر سرفصل‌ها و تعیین دوره‌های زمانی در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد.
امتحان (Test): فراگیران برای اتمام هر دوره باید در امتحان پایان دوره شرکت کنند. نمرات و امتیازات کسب شده در پایگاه داده‌هایی برای ارجاعات و ارزیابی‌های بعدی ذخیره می‌گردد.
گپ (Chat): فراگیران و مدرسان از این بخش برای انجام بحث‌ها و شفاف کردن نکات تکنیکی استفاده می‌نمایند. فراگیران نیز می‌توانند از طریق این قسمت با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.
کلاس درس (Classroom): این بخش از مهم‌ترین قسمت‌های دوره‌های تحت مدیریت استادان است. قسمت‌های این صفحه به ابزارهای گوناگون نظیر قسمت گپ، فهرست استادان، دفترچه یادداشت و بخش محتوای آموزشی تقسیم می‌گردد.
محدوده شخصی فراگیران (Students" Personal Area): این قسمت برای ارائه کلیه جزئیات مربوط به فراگیر در طول دوره مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدیر شبکه اختیارات لازم برای به روز کردن این جزئیات را دارد.
درس‌های قبلی (Previous Lessons): در این بخش فراگیرنده می‌تواند مطالبی را که قبلاً مورد مطالعه قرار داده، بازنگری کند.
تابلوی اعلانات (Notice Board): کلیه پیام‌های مهم به صورت کلی و اطلاعات خاص و ویژه مربوط به دوره‌ها در این قسمت به نمایش در می‌آیند.
گواهینامه (Certificate): در این قسمت برای فراگیران قبول شده در امتحانات به صورت برخط گواهینامه‌هایی به شکل مرسوم و یا دیجیتال صادر می‌شود و فراگیران به صورت پویا رتبه‌بندی می‌شوند.
از اجزای دیگر می‌توان به کتابخانه (Library)، و پست الکترونیکی (E-mail) اشاره کرد.
 فهرست مراکز آموزش الکترونیکی فعال در ایران:
مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه تهران؛ مرکز آموزش الکترونیکی دانشگاه علم و صنعت؛ مرکز تحصیلات تکمیلی آموزش‌های مجازی ـ دانشگاه صنعتی امیر کبیر (پلی تکنیک)؛ مرکز آموزش الکترونیکی دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی؛ مرکز آموزش الکترونیکی دانشگاه شهید بهشتی؛ پرتال یادگیری الکترونیکی دانشگاه تربیت مدرس؛ مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه اصفهان؛ مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه صنعتی اصفهان؛ مرکز آموزش‌های مجازی دانشگاه تربیت معلم آذربایجان؛ دانشکده آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه شیراز؛ دانشکده آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه قم؛ آموزش‌های مجازی دانشگاه سیستان و بلوچستان؛ واحد الکترونیکی دانشگاه آزاد اسلامی؛ دانشگاه مجازی المصطفی (ص)؛ دانشگاه مجازی امام خمینی (ره)؛ دانشکده مجازی علوم حدیث؛ مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی نور طوبی؛ مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی مهر البرز؛ مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی فاران؛ مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی فارابی؛ مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه سهند؛ مرکز آموزش غیرانتفاعی رایانه‌ای تهران.
منابع:
1 ـ پایگاه اینترنتی دانشکده مجازی علوم حدیث   (http://vu.hadith.ac.ir)
2 ـ جزوه درس آداب و مهارتهای یادگیری الکترونیکی مولف سید حمید حسینی
3 ـ پایان نامه کارشناسی ارشد حبیب رامجردی رشته مدیریت فناوری اطلاعات (M.A) با موضوع تدوین برنامه‌ریزی استراتژیک در حوزه آموزش الکترونیکی